برافروختن آتش، از کهن ترین رسوم چهارشنبه سوری در کردستان

در شب چهارشنبه سوری، کردستان شعله ور می شود؛ آتشی که در این دیار برپا می شود، تنها یک جشن ساده نیست، بلکه نمادی عمیق از پاکی، رهایی و رستاخیز است که ریشه های آن به اعماق تاریخ و باورهای باستانی این سرزمین پیوند خورده است. این شعله ها، قلب تپنده چهارشنبه سوری در کردستان هستند، جایی که هر جرقه، حکایتی از هزاران سال فرهنگ و اصالت را روایت می کند.

چهارشنبه سوری، جشنی باستانی است که در آخرین سه شنبه سال، فرارسیدن نوروز و بهار را نوید می دهد. در جای جای ایران، این جشن با آداب و رسوم گوناگون برگزار می شود، اما در کردستان، آیین برافروختن آتش جایگاه ویژه ای دارد. این شعله ها نه تنها نماد گذر از سیاهی زمستان به روشنایی بهار هستند، بلکه پیوندی ناگسستنی با هویت، تاریخ و باورهای عمیق مردم این منطقه دارند. آنجا، آتش نه تنها وسیله ای برای سرگرمی، که خودِ جشن است؛ محور شور و هیجان، کانون تجمع و نقطه آغاز تمام شادمانی ها. مردم کردستان با برافروختن این آتش های بزرگ، گویی بخشی از جان و هویت خود را در این شعله ها می دمند و آن را از نسل ها و قرن ها پیش به امروز می رسانند.

ریشه های کهن آتش و نماد آن در فرهنگ کردی

درک اهمیت بی بدیل آتش در آیین های چهارشنبه سوری کردستان، نیازمند سفری به گذشته های دور است؛ به زمانی که انسان اولیه برای بقا به آتش تکیه داشت و کم کم آن را به یک عنصر مقدس و نمادین تبدیل کرد. در فرهنگ کردی، آتش همواره فراتر از یک عنصر طبیعی بوده و معنایی عرفانی و فلسفی به خود گرفته است.

آتش در باورهای باستانی و آیین زرتشت

پیش از هر چیز، باید به جایگاه آتش در باورهای باستانی ایران، به ویژه آیین زرتشت، اشاره کرد. آتش در دین زرتشتی مظهر اهورامزدا، نماد پاکی، روشنایی، قداست و فروغ جاودان است. زرتشتیان معتقد بودند که آتش، هرگونه ناپاکی و پلیدی را از بین می برد و روح انسان را تطهیر می کند. این باور عمیق، در تار و پود فرهنگ کردستان ریشه دوانده است. هنوز هم در چهره مردم و در آیین های کهن شان می توان این احترام و تقدس را نسبت به آتش مشاهده کرد. گویی هر شعله ای که در چهارشنبه سوری افروخته می شود، تداوم همان آتش های مقدس هزاران سال پیش است که پاکی و روشنایی را برای سرزمین و مردمش به ارمغان می آورد.

سور؛ واژه ای از آتش و جشن در زبان کردی

کلمه سور در زبان کردی، خود گواه روشنی بر ارتباط ناگسستنی این جشن با آتش است. سور در گویش های مختلف کردی به معنای سرخ و همچنین جشن و سرور به کار می رود. چهارشنبه سوری، در واقع چهارشنبه سرخ و آتشین است که با جشن و سرور همراه شده است. این ریشه شناسی زبانی نشان می دهد که از همان ابتدا، مفهوم سرخی و آتش افروزی، با شادی و جشن پیوند خورده و جزئی جدایی ناپذیر از این آیین بوده است. واژگان، حامل معنا و تاریخ هستند و سور در اینجا، داستانی از قدمت و اصالت یک جشن را روایت می کند که رنگ غالب آن، سرخی شعله های آتش است.

آتش و اساطیر کردی: روایت سیاوش و گذار از آتش

اگرچه روایت سیاوش و گذر او از آتش بیشتر در شاهنامه فردوسی شهرت دارد، اما این اسطوره در فرهنگ کردی نیز بازتاب های عمیق و بومی خود را دارد. مردم کردستان، سیاوش را نماد پاکی و بی گناهی می دانند که برای اثبات خویش، دلیرانه از میان آتش گذشت. این داستان، به باور کردها، به چهارشنبه آخر سال گره خورده است و کیکاوس به مناسبت سلامت سیاوش از آتش، دستور برپایی جشنی بزرگ را می دهد. این باور، به آیین پرش از آتش در چهارشنبه سوری معنایی عمیق تر می بخشد؛ پرشی نمادین از میان سختی ها، گناهان و ناپاکی ها برای ورود به سالی نو با قلبی پاک و روحی رها. گویی با هر پرش، فرد خود را از بند نحوست سال کهنه رها کرده و به سوی سرخی و نشاط سال جدید گام برمی دارد.

«چهارشنبه سوری در کردستان، نه فقط جشنی برای پایان سال، که یک آیین مقدس برای تطهیر و رهایی است، که در آن، هر شعله، داستانی از اساطیر و باورهای کهن این دیار را نجوا می کند.»

آیین برافروختن آتش در چهارشنبه سوری کردستان: جزئیات اجرا

چهارشنبه سوری در کردستان، تنها یک روز در تقویم نیست، بلکه شبی پر از هیجان، شور و مراسم های دقیق است که با برافروختن آتش به اوج خود می رسد. این آیین ها، هر کدام ریشه ای در سنت و باورهای مردم دارند.

زمان و مکان افروختن آتش

با فرارسیدن غروب سه شنبه آخر سال، آسمان کردستان کم کم به رنگ سرخ و نارنجی شعله های آتش درمی آید. این مراسم از لحظات اولیه غروب آغاز شده و تا نیمه شب ادامه می یابد. انتخاب این زمان، نمادی از گذار از تاریکی به روشنایی و استقبال از نور است. در بسیاری از نقاط کردستان، از جمله بیجار، قروه و سنندج، این مراسم شکوه خاصی دارد. جالب است بدانید در شهرستان بیجار، مردم دو چهارشنبه آخر سال را جشن می گیرند و در منطقه قروه، این جشن به مدت سه چهارشنبه متوالی برگزار می شود که نشان دهنده اهمیت این آیین در این مناطق است. مکان های برگزاری نیز متفاوت هستند؛ از پشت بام خانه ها که در گذشته رایج تر بود، تا کوچه ها، محلات و دشت های باز که در آن ها کومه های بزرگ آتش برپا می شود و کانون تجمع مردم محله و روستا می شود.

آماده سازی آتش: از هیزم تا شعله

یکی از زیباترین بخش های چهارشنبه سوری در کردستان، آماده سازی آتش است. از چند روز قبل، شور و هیجانی خاص روستاها و شهرها را فرا می گیرد. جوانان و نوجوانان با همت و شور فراوان، به دشت و صحرا می روند و به جمع آوری هیزم و بوته های خشک مشغول می شوند. این هیزم ها اغلب از شاخه های درختان خشک، بوته ها و گیاهان بیابانی تأمین می شوند. نحوه چیدن کومه های آتش نیز اهمیت دارد. معمولاً آتش ها به تعداد فرد (سه، پنج یا هفت کومه) و با فاصله ای مشخص از یکدیگر چیده می شوند. این چینش فرد، خود نمادی از خوش یمنی و دفع بلاست. با تاریک شدن هوا و افروختن اولین شعله ها، بوی سوختن چوب و بوته های خشک در فضا می پیچد و حسی از نوستالژی و ریشه های باستانی را زنده می کند.

پرش از روی آتش و چاوش خوانی های کردی

هنگامی که شعله ها زبانه می کشند و به اوج خود می رسند، اوج هیجان مراسم آغاز می شود: پرش از روی آتش. این پرش ها هم به صورت فردی و هم گروهی انجام می شوند. مردم با شور و هیجان از روی شعله ها می پرند و در حین پرش، اشعار و ترانه های بومی کردی را با صدایی بلند و شاد می خوانند. یکی از مشهورترین این شعارها که در سراسر ایران هم رایج است، اما در کردستان با لهجه و نوای خاص خود خوانده می شود، این است:
زەردیی من لە تۆ، سووریم لە تۆ (زردی من از تو، سرخی من از تو).
این شعار، نماد دفع بیماری، غم و نحوست سال کهنه و استقبال از سلامتی، شادی و برکت سال نو است. باور مردم بر این است که با هر پرش از آتش، بلاها و انرژی های منفی از آن ها دور شده و سال جدید با روشنایی و سلامتی آغاز می شود. صدای این چاوش خوانی ها در فضا می پیچد و همراه با رقص و پایکوبی، شبی فراموش نشدنی را رقم می زند.

آیین های جانبی مرتبط با آتش

علاوه بر پرش از روی آتش، رسوم جانبی دیگری نیز در کردستان وجود دارد که مستقیماً با آتش پیوند خورده و هر کدام معنای خاص خود را دارند:

• انداختن اخگر به داخل خانه: در برخی مناطق کردستان، مردان تکه های کوچک آتش (اخگر) را از روزنه های راهروها و اتاق ها به داخل خانه می اندازند. این عمل نمادی از تحکیم مهر و دوستی در خانواده و افزایش رونق و برکت خانه در سال جدید است. آن ها باور دارند که این شعله های کوچک، گرمای عشق و صمیمیت را به قلب خانه می آورند.
• سوزاندن جاروی کهنه در کوزه در سنندج: در شهر سنندج، رسم جالبی رواج داشته که در آن جارویی کهنه را در یک کوزه سفالی لب شکسته قرار می دادند، آن را آتش می زدند و پس از سوختن جارو، کوزه را در جلوی در خانه می شکستند. این رسم نمادی از پاکسازی و دفع بلایا و نحسی های سال کهنه است؛ با شکستن کوزه، گویی تمام اتفاقات بد گذشته شکسته و از بین می روند و سال جدید با طراوت و پاکی آغاز می شود.
• دود کردن اسپند بر آتش: اسپند دود کردن برای دور کردن چشم بد و بلایا، در بسیاری از نقاط ایران رایج است، اما در کردستان، این رسم اغلب با آتش چهارشنبه سوری همراه می شود. مردم مقداری اسپند را روی آتش می ریزند تا دود معطر آن در فضا پخش شود. در برخی روستاها، آتش را در یک کوزه سفالی روشن می کنند، اسپند روی آن می ریزند و کوزه را بیرون از خانه قرار می دهند. شخصی که این کار را انجام می دهد، نباید به پشت سر خود نگاه کند، زیرا معتقدند که نگاه کردن به پشت سر، باعث بازگشت نحسی می شود.

جایگاه آتش در شادی های چهارشنبه سوری کردستان

آتش در چهارشنبه سوری کردستان، تنها یک عنصر آیینی نیست؛ بلکه کانون اصلی شادی، تجمع و همبستگی است. این شعله ها، قلب تپنده جشن هستند که مردم را دور خود جمع می کنند و به پایکوبی و سرور وا می دارند.

هه لپه رکی (رقص کردی) در کنار آتش

محال است از چهارشنبه سوری در کردستان صحبت کنیم و از هه لپه رکی، رقص پرشور و گروهی کردی در کنار شعله های آتش سخن نگوییم. با افروختن آتش ها و آغاز رقص و پایکوبی، شور و هیجانی وصف ناپذیر در میان مردم برپا می شود. زنان و مردان، جوانان و کودکان، دست در دست یکدیگر، در قالب گروه های بزرگ، با لباس های رنگارنگ کردی، به رقص هه لپه رکی مشغول می شوند. ریتم آهنگ های کردی، صدای دف و دهل، و حرکت موزون دستمال های معروف به «چوپی» در هوا، صحنه ای بی نظیر و تماشایی خلق می کند. در میان این رقص، آتش ها همواره در مرکز توجه قرار دارند و رقصندگان گاهی از کنار آن ها عبور می کنند و انرژی شعله ها را به رقص خود اضافه می کنند. این رقص، نمادی از اتحاد، همبستگی و شادمانی عمیق مردم کرد در فرارسیدن بهار و جشن رستاخیز طبیعت است.

جشن و پایکوبی گروهی

آتش، کانون جاذبه است و مردم را به دور خود جمع می کند. در چهارشنبه سوری کردستان، پس از برافروختن آتش و آغاز هه لپه رکی، فضای اطراف شعله ها تبدیل به یک جشن بزرگ و خودمانی می شود. این جشن تنها مختص رقصندگان نیست؛ دیگران نیز با آوازخوانی، دست افشانی، شوخی و خنده، به این پایکوبی گروهی می پیوندند. صدای موسیقی کردی در فضا می پیچد و همراه با بوی دود اسپند و هیزم، فضایی مملو از سرزندگی و امید به آینده ای روشن را ایجاد می کند. در این شب، مردم کردستان، غم ها و سختی های سال گذشته را در شعله های آتش رها می کنند و با شادی و همبستگی، به استقبال سال نو و روزهای پر امید آینده می روند. این تجمع، تجلی حقیقی همبستگی فرهنگی و اجتماعی است که آتش در مرکز آن قرار دارد.

تفاوت ها و شباهت ها: وجه تمایز آتش افروزی کردی

اگرچه چهارشنبه سوری در سراسر ایران برگزار می شود، اما آیین آتش افروزی در کردستان ویژگی های منحصربه فردی دارد که آن را از سایر مناطق متمایز می کند. در بسیاری از شهرهای ایران، آتش افروزی بخشی از مراسم است، در کنار رسومی مانند کوزه شکستن، فال گوشی و قاشق زنی. اما در کردستان، آتش نه تنها یک بخش، بلکه قلب و روح مراسم است.

در این دیار، تمرکز اصلی بر برافروختن آتش های بزرگ و باشکوه، پرش گروهی از روی آن ها، و رقص و پایکوبی پرشور هه لپه رکی در اطراف شعله هاست. این شدت و تمرکز بر آتش، وجه تمایز اصلی چهارشنبه سوری کردی است. در حالی که رسوم مشترکی مانند کوزه شکستن یا قاشق زنی نیز ممکن است در برخی نقاط کردستان انجام شود، اما اهمیت و محوریت آن ها به پای آتش افروزی نمی رسد. در کردستان، آتش، صرفاً وسیله ای برای سرگرمی نیست؛ بلکه نمادی زنده از هویت، تاریخ، پاکی، رستاخیز و همبستگی است که در هر شعله اش، پیوند عمیق مردم با سرزمین و اجدادشان به وضوح دیده می شود.

وضعیت کنونی: حفظ اصالت در دنیای مدرن

در دنیای پرشتاب امروز، حفظ اصالت آیین های کهن فرهنگی با چالش های بسیاری روبروست. چهارشنبه سوری در کردستان نیز از این قاعده مستثنی نیست. اما با وجود تغییرات، این مراسم همچنان با شور و شکوه خاصی در شهرها و روستاهای کردستان برگزار می شود و مردم تلاش می کنند اصالت آن را حفظ کنند.

در سال های اخیر، برگزاری چهارشنبه سوری در فضاهای باز و با برپایی آتش های بزرگ همچنان رایج است. خانواده ها و محلات گردهم می آیند تا این جشن را به صورت گروهی برگزار کنند. با این حال، ورود عناصر جدید و ناهمگون به این جشن، یکی از چالش های اصلی است. استفاده از مواد محترقه و ترقه های خطرناک، که نه تنها با سنت کهن آتش افروزی همخوانی ندارد، بلکه خطرآفرین نیز هست، به بخشی از جشن برخی جوانان تبدیل شده است. این مواد نه تنها به محیط زیست آسیب می رسانند و آلودگی صوتی ایجاد می کنند، بلکه اصالت و معنای عمیق آتش افروزی را نیز تحت الشعاع قرار می دهند. مردم و فعالان فرهنگی کردستان تلاش می کنند تا با آموزش و ترویج فرهنگ اصیل چهارشنبه سوری، این آیین باستانی را از گزند این عناصر جدید و مخرب حفظ کنند. آن ها بر اهمیت آتش به عنوان نماد پاکی و رهایی تأکید می کنند، نه ابزاری برای انفجار و تخریب. این تلاش ها برای زنده نگه داشتن رسوم اصیل، تضمینی برای انتقال این میراث گرانبها به نسل های آینده است.

نتیجه گیری: شعله ای که هرگز خاموش نمی شود

در پایان، باید گفت که برافروختن آتش در چهارشنبه سوری کردستان، فراتر از یک سنت سالیانه است؛ این آیین، ستون فقرات هویت فرهنگی، تاریخی و اجتماعی مردم کرد به شمار می رود. هر شعله ای که در این شب فروزان می شود، نمادی از مقاومت در برابر تاریکی، امید به روشنایی و تجدید پیمان با اصالت های کهن است.

مردم کردستان با شور و هیجان وصف ناپذیری، این آیین باستانی را پاس می دارند و آن را از گزند تغییرات زمان و چالش های دنیای مدرن حفظ می کنند. آتش در چهارشنبه سوری آن ها، نه تنها پلیدی ها را می سوزاند و روشنایی را به ارمغان می آورد، بلکه کانون همبستگی، شادی و عشق به زندگی است. این شعله ها، پیوند ناگسستنی نسل ها را به نمایش می گذارند و فریاد می زنند که فرهنگ و اصالت، هرگز خاموش نخواهند شد.

پاسداشت این میراث غنی، نه تنها وظیفه ای بر دوش مردم کردستان، بلکه مسئولیتی برای همه دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران است. چرا که در دل هر شعله، داستانی از صبر، امید و پایداری ملتی نهفته است که در طول قرون، هویت خود را در دل آتش های روشن نگاه داشته اند. آتشی که در کردستان شعله می کشد، شعله ای است که هرگز خاموش نمی شود و همواره روشن گر راه آیندگان خواهد بود.